Δημοσίευση στην εφημ. «Πελοπόννησος» μέρους της έρευνάς μου (λόγω περιορισμένου χώρου), σχετικά με την Καλαβρυτινή μάνα κατά τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.
Το πλήρες κείμενο του Α΄αυτού μέρους παρατίθεται μετά τις φωτογραφίες της δημοσίευσης της εφημερίδας.
Α. Η Καλαβρυτινή μάνα κατά τον εθνικοαπελευθερωτικό Αγώνα του 1821.
Η ηρωική αυτή γυναίκα εκτός από την απώλεια του συζύγου της, όταν έμεινε μόνη και ανυπεράσπιστη με το φόβο όχι μόνο του εχθρού αλλά και όσων καραδοκούσαν να εκμεταλλευτούν την κατάστασή της, φορτώθηκε ένα βαρύ και δυσβάσταχτο φορτίο: Την πολυμελή οικογένεια, τα ανήλικα που έπρεπε να θρέψει, τη φτώχεια που την έπνιγε, τον αγώνα για επιβίωση.
Μερικά ενδεικτικά παραδείγματα τέτοιων μανάδων, τέτοιων ηρωικών γυναικών:
♦ Η Παναγιώτα σύζυγος του αγωνιστού Πανάγου Αναστασοπούλου από Παγκράτι Κλειτορίας, έμεινε χήρα με δύο ανήλικα αγόρια, τον Κωνσταντίνο και τον Πανάγο και μία κόρη τη Βαρσάμω σε ηλικία γάμου, και με την εργασία της αλλά και λόγω της ανεπαρκούς περιουσίας που άφησε ο σύζυγός της, πάσχιζε να συντηρήσει την οικογένειά της, και ζητούσε την αποζημίωση του ανδρός της.
♦ Η Τρισεύγενη χήρα του Ανδριακόπουλου Αντώνη από Σοπωτό, ήταν έγκυος όταν ο άνδρας της έπεσε πολεμώντας ηρωικά στο Λεβίδι το 1821. Εκτός από το αγόρι που γεννήθηκε είχε και ένα ακόμη κορίτσι και έμεινε χωρίς εισόδημα ή περιουσία και δυσκολεύτηκε πολύ να συντηρήσει την φτωχή της οικογένειά. Ζητούσε από την επιτροπή μία αποζημίωση ανάλογη της προσφορά του άνδρα της.
♦ Η Δεσπούλα του Αναγνώστη Ανδρουτσόπουλου από Διακοφτό, όστις εσουβλίσθη υπό των Τούρκων, έμεινε χήρα με τρία ορφανά παιδιά και ζητούσε βοήθεια ανάλογη της προσφοράς του άνδρα της, όπως και η κόρη της Τασούλα.
♦ Η χήρα γυναίκα του εξ Αγίου Βασιλείου (Σουδενών) αγωνιστή του 1821 Αθανασίου Αμαράντου αναγκάστηκε να ζητήσει μετά του γιού της Βασιλείου βοήθεια από το Υπουργ. των Στρατιωτικών, διότι ήταν και κηδεμών της ανήλικης κόρης της Πηνελόπης.
♦ Η Παναγιώτα Γεωργοπούλου, γυναίκα του πεσόντος στην Πάτρα 22.10.1822 Παναγιώτη Ανδρουτσόπουλου από Αλέσταινα, έμεινε χήρα με πέντε παιδιά, με καμένο σπίτι και χωρίς περιουσία.
♦ Η Αναστασία χήρα Γεωργίου Αργυροπούλου ή Χαϊδοπούλου από Σουδενά Καλαβρύτων, όστις εφονεύθη μαχόμενος στη μάχη στα Δεμέστιχα της Βλασίας το 1827 και άφησε χήρα την Αναστασία με τρία ή τέσσερα ανήλικα παιδιά.
♦ Η Αναστασία σύζυγος του εκ Κυριτσόβης Ηλία Βαγενοπούλου, όστις αποθνήσκων την άφησε χήρα με τα εξής τέκνα: Αγγελέτο ετών 18, Γιάννη ετών 15, Αναστάση ετών 10, Χρυσάφω ετών 8 και Παναγιώτα ετών 5.
♦ Η σύζυγος του υπό τις διαταγές του Ν. Σολιώτη, αγωνισθέντος και πεσόντος, Γεωργίου Βασιλείου από Τσιβλό, έμεινε χήρα με τρείς κόρες τις Αναστασιά, Θεώνη και Αργυρή καθώς και ένα γιό τον Κωνσταντίνο.
♦ Η Αικατερίνη χήρα του εκ Βυσωκά αγωνιστή του 1821 Αθανασίου Βελούση η οποία επιτρόπευε τα ανήλικα τέκνα τους Γιάννη ετών 11 και Ανδριάνα ετών 8, ζητούσε διαγραφή των χρεών του αποβιώσαντος συζύγου της.
♦ Η Σταθούλα χήρα του εκ Στρεζόβης πεσόντος στα Τρίκορφα, άγωνιστή του 1821 Γαρουφόπιυλου Αναγνώστη έμεινε με τρία παιδιά. Το 1846 αναφέρεται ότι κατά την μετάβασή της από τα Τρίκορφα στη Στρέζοβα την αιχμαλώτισαν με τα τρία παιδιά της των οποίων αγνοείται η τύχη διότι η Ευσταθούλα ελευθερώθηκε στο Ναυαρίνο το 1828 αλλά δεν έχει ουδέ τα αναγκαία προς το ζήν.
♦ Η Βαρσάμω από το χωρίο Γκέρμπεσι του δήμου Βλασίας, χήρα του εκ Λαγοβουνίου Γιαννακόπουλυ Αναστασίου, φονευθέντος στη μάχη του Λεβιδίου, έμεινε με δύο κορίτσια και ένα αγόρι ανήλικα.
♦ Η Κανέλλα σύζυγος του εκ Λειβαρτζίου Δημητρίου Ν. Γιαννακόπουλου, έμεινε χήρα με τρεις άγαμες θυγατέρες (Ρουμπίνης, Αφροδίτη και Θεοχαρίστη) και ένα αγόρι και δεν έχει τα αναγκαία να ζήσει, ούτε περιουσία κινητή ή ακίνητη διαθέτει.
♦ Η Ελένη χήρα του εκ Χαλκιάνικων Παναγή Δελούκα, επίτροπος των παιδιών τους Σωτηρίου, Νικάνδρου, Σπυρίδωνος, Αγγελή, Γερασίμου, Ιωάννου και Γεωργίου, ζητάει αμοιβή για τους αγώνες του αποβιώσαντος συζύγου της.
♦ Μπροστά στα μάτια της μάνας του, οι Τούρκοι αφού μετέφεραν τον συλληφθέντα εκ Βιλιβίνας Αλέξη Δημητρακόπουλο (Διακοκαλόγερο) στα Καλάβρυτα, τον βασάνισαν κόβοντάς του τα άκρα, την οποία ο ίδιος ο καπετάν Αλέξης παρηγορούσε, λέγοντάς της πώς «τα παλικάρια τα καλά έτσι πεθαίνουν…».
♦ Η Αγγελική Γκολφινοπούλου, χήρα του εκ Σόλου Σωτηρίου Ζαφειρόπουλου πεσόντος στο Λεβίδι, έμεινε χήρα με την ανήλικη κόρη της Βασιλική.
♦ Η Θεοχαροπούλου Ειρήνη, σύζυγος του Α. Βουλγαρη, χιλιάρχου το 1821, όστις απεβίωσε και την άφησε χήρα με δύο ανήλικα τέκνα τον Λεωνίδα και την Αθηνά σε δεινή κατάσταση.
♦ Η Παρασκευή σύζυγος του εκ Σαββανών αγωνιστή του 1821 Δημητρίου Καλλιμάνη, έμεινε χήρα με 5 παιδιά (Γεώργιο, Βασίλειο, Ιωάννη, Γρηγόριο και Χαρίκεια)
♦ Η Μαρία σύζυγος του εκ Βερσοβά Καλπαντώνη ή Δραγατάκου, πεσόντος στην Πάτρα το 1822 πολεμώντας τους Τούρκους, έμεινε χήρα με πέντε αγόρια (Αγγελή, Αποστόλη, Κωνσταντίνο, Παύλο, Αντώνη) και τρία κορίτσια (Αναστασία, Παναγιού, Θανάσω), αλλά και αυτή πέθανε το 1842.
♦ Η Διαμάντω χήρα του εκ Νωνάκριδος Παύλου Καραϊσκάκη, υπολοχαγού της Φάλαγγος, έμεινε με την κόρη της Καλλιρόη.
♦ Η Αγγελική σύζυγος του εκ Τσιβλού Αργύρη Κατσαρού, αγωνιστού του 1821, έμεινε χήρα με 4 ανήλικα παιδιά (Αθανάσιο, Κων/νο, Βασίλειο και Κανελή).
♦ Η σύζυγος του Παναγιώτη Κατσώνη αγωνιστή του 1821 από Καλάβρυτα, έμεινε χήρα με πολλά κορίτσια ορφανά και φτωχά.
♦ Η Παναγούλα χήρα του εκ Πετσάκων αγωνιστή του 1821 Βασιλείου Κολοκυθά, έμεινε με 4 ανήλικα παιδιά.
♦ Η Κρίνας Γιαννακοπούλα, σύζυγος του εκ Σοπωτού Θεόδωρου Κούκα φονευθέντος κατά το πρώτο έτος της επανάστασης, έμεινε χήρα μητέρα μιάς ανήλικης κόρης της Σωσάνας.
♦ Η Αικατερίνη σύζυγος του εκ Σουδενών Χιλιαρχου Σπύρου Κουκουνάρα, έμεινε χήρα με ένα κορίτσι (Μαρία) με περιουσία η οποία δεν επαρκύσε ούτε για τις βασικές ανάγκες τους και γι’ αυτό δυστυχούσαν.
♦ Η σύζυγος του εκ Διακοπτού Αργύρη Κουλούμπα όστις έπεσε στην Πάτρα το 1823, έμεινε χήρα με τρία παιδιά.
♦ Η Ευαγγελίτσα σύζυγος του Ιωάννη Κουτζούκου από το Διακοφτό, αγωνιστή του 1821, έμεινε χήρα με έξι κορίτσια (Ζαχαρούλα ετών 16, Ελενίτσα[;] ετών 13, Παναγούλα ετών 10, Διαμάντω ετών 9, Χαρίκλεια ετών 7, Αλεξάνδρα ετών 6 ) και ένα αγόρι (Ιωάννη ετών 5) που δεν είχε ούτε τα αναγκαία για να ζήσει.
♦ Η Ανθούλα σύζυγος του εκ Λυκουρίας Γεωργ. Κυριακόπουλου ή Λυκουριώτη, αγωνιστή του 1821, έμεινε χήρα με 8 παιδιά και σε μεγάλη ακόμα ηλικία ήτο άπορη.
♦ Η Αγγελική χήρα του φονευθέντος το 1821 στο Λεβίδι ήρωα Αναγνώστη Στριφτόμπολα, μητέρα δύο ορφανών κοριτσιών και ενός αγοριού. «…ή χήρα γυνή του Αγγελική Στριφτομπολίνα, μείνασα με πολυάριθμον και αδύνατον οικογένειαν, έφθασεν ως εκ του θανάτου του ανδρός της, και ως εκ των κατά την διάρκειαν της επαναστάσεως ανωμαλιών εις την εσχάτην ένδειαν και στεναχωρίαν, στερουμένη και αυτού του επιουσίου άρτου…».
♦ Η Λεμονιά σύζυγος του εκ Χαμάκου Γεωργίου Λαμπροπούλου, αγωνιστή του 1821, πεσόντος κατά τον πόλεμο εναντίον του Ιμβραήμ, έμεινε χήρα με πολυμελή οικογένεια που δυστυχούσε
♦ Η Αναστασία χήρα του εκ Παγκρατίου Σπυρίδ. Λαμπρόπουλου, αγωνιστή του 1821, με τρία παιδιά.
♦ Η Βενέτα σύζυγος του γνωστού αγωνιστή του 1821 Γεωργίου Λεχουρίτη, μητέρα των Ευσταθίου, Ιωάννη, Κοντύλως και Καλλιρόης.
♦ Η Σοφία σύζυγος του εκ Λυκούριας Βασιλ. Λυκουριώτη (Καλαβέση) αγωνιστή του 1821, μητέρα των Δημητρίου Θανάσως, Παναγιώτας, Γεωργίου και Ευφροσύνης.
♦ Η Αναστασία χήρα του εξ Αραχώβης Καλαβρύτων Λυμπέρη Κυριαζή αγωνιστή του 1821 φονευθέντος στο Καστράκι, μητέρα δύο παιδιών, ζητούσε να της δοθεί το οικονομικό δικαίωμα του συζύγου της.
♦ Η Αικατερίνη, χήρα του εκ Καμενιάνων Ξενοχρήστου Νικολόπουλου, πεσόντος το 1822, έμεινε με 4 ανήλικα παιδιά (Νικόλαο, Ευφροσύνη, Ελένη, Γιαννούλα).
♦ Η χήρα του Μιχαήλ Ντουφεξή από Καλάβρυτα όστις εφονεύθη το 1829 στην επαρχία Λιδωρικίου, έμεινε με ορφανά παιδιά μη δυνάμενα να εξοικονομήσουν τα αναγκαία προς το ζην.
♦ Η Βασιλική σύζυγος του πεσόντος αγωνιστή του 1821 Ασημάκη Ντριμάλα από το Λιβάρτζι, έμεινε χήρα με τρία ανήλικα παιδιά σε μεγάλη φτώχεια.
♦ Η Αγγελική σύζυγος του αγωνιστή του 1821 Θεόδ. Οικονομόπουλου από το Σοπωτό, έμεινε χήρα με 4 παιδιά.
♦ Η Διαμάντω σύζυγος του εκ Τοπόριστας Πανάγου Οικονομόπουλου, όστις πέθανε το 1839 αφού είχε πολεμήσει σε πολλές μάχες και είχαν κάψει το σπίτι του, έμεινε χήρα με 4 αγόρια και 2 κορίτσια.
♦ Η Αναστασία σύζυγος του εκ Καλαβρύτων αγωνιστή του 1821 Αντωνίου Οικονόμου, έμεινε χήρα με 3 γιούς και δύο κόρες, όλοι άποροι.
♦ Η Βασιλική χήρα του εκ Κλαπατσούνης φονευθέντος στην πολιορκία των Πατρών Πανταζή Πανταζόπουλου, έμεινε με ορφανά παιδιά.
♦ Τα παιδιά του Γκολφίνου Παπαδόπουλου από τη Σελιάνα , Γεώργιος, Τρισεύγενη, Μαρία έμειναν ορφανά μετά τον θάνατο του εκατόνταρχου πατέρα τους.
♦ Η Μαρία σύζ. Ζαφειράκη Παπαζαφειρόπουλου από Κερπινή, έμεινε χήρα μετά του υιού της Νικολάου.
♦ Η Παναγούλα σύζ. του αγωνιστή του 1821 Διαμαντή Παπανικόλα από Κάτω Ποταμιά, έμεινε χήρα με δύο παιδιά.
♦ Η Παναγιώτα σύζυγος του εκ Δροβολοβού Παναγιωτάκη Παρασκευόπουλου, αγωνιστή του 1821, έμεινε χήρα με 6 παιδιά και ζουν σε μεγάλη φτώχεια.
♦ Η Ανθή χήρα του εκ Περιστέρας Παναγιώτη Πάτζιου ή Πάτσου φονευθέντος το 1828, του οποίου είχαν κάψει το σπίτι, έμεινε με πέντε ανήλικα παιδιά (Παναγούλα, Ελένη, Ελισάβετ, Γεώργιο, Σωτήριο).
♦ Η Άννα σύζ. του εκ Μεσορουγίου Αντώνη Ρηγάκη έχασε το παιδί της Αντώνη αγωνιζόμενο υπό τον Πετιμεζά, στη μάχη της Ακράτας. Είχε και ένα κορίτσι. Έμεινε και χήρα όταν πέθανε ο σύζυγός της.
♦ Η Βασιλική χήρα του εκ Λυκούριας αγωνιστή του 1821 Ρόδη Ροδόπουλου, μετά το θάνατό του έμεινε με τα παιδιά τους Δημήτριο, Χαράλαμπο και Αναστάσιο.
♦ Η χήρα του εκ Κερπινής Ανδρέα Σαρδελιάνου, μετά των παιδιών της Ανδρέα, Αθανασίου, Γεωργίου και Μιλτιάδη, ζητούσαν αμοιβή για την προσφορά του αποβιώσαντος συζύγου και πατρός.
♦ Η Σύρμο, χήρα δεύτερη γυναίκα του Ασημάκη Σκαλτσά, αναφέρει ότι τα ανήλικα παιδιά της στερούνται και αυτού του άρτου.
♦ Η Τρισεύγενη χήρα του εκ Περιθωρίου πεσόντος Δημητρίου Σκούρτη αγωνιστή του 1821, έμεινε με 3 παιδιά (Κων/νο, Ελένη και Παναγιώτα).
♦ Η χήρα του Νικολάου Σολιώτη, όστις πέθανε το 1841 έμεινε με 5 αγόρια και ένα κορίτσι ορφανά.
♦ Η Τρισεύγενη χήρα του εκ Κερτέζης αγωνιστή του 21 Αναστ. Σπηλιόπουλου ζούσε τα ετεροθαλή παιδιά του Σπήλιο και Θεοδώρα.
♦ Η Παρασκευή σύζ. του αγωνιστή του 1821 από την Φτέρη Γιαννάκη Σπηλιωτόπουλου, όστις έπεσε στο Ανεμοδούρι το 1821, έμεινε χήρα με 3 ή 4 παιδιά εξ’ ων το ένα διανοητικά καθυστερημένο, φτωχή.
♦ Η σύζυγος του από το Γκέρμπεσι αγωνιστή του 1821 Κυριάκου Τσαμπρού, όστις πέθανε το 1822, έμεινε χήρα με 3 ανήλικα παιδιά, ενώ το 1825-26 αιχμαλωτίστηκε και αυτή με την κόρη της από τους Τούρκους.
♦ Η χήρα του Στάθη τζετζεμπού από Νάσια, όστις εφονεύθη από τους Τούρκους το 1821, έμεινε με δύο παιδιά και στερείται ακόμα και τα αναγκαία.
♦ Η Δημητρούλα, σύζυγος του εκ Κερτέζης Παναγιώτη Χασάπη, φονευθέντος το 1821 στη μάχη των Πατρών, έμεινε χήρα με με δύο παιδιά (Γεώργιο και Ζωΐτσα).
♦ Η χήρα του Αγγελή Μαμάση από Ζαρούχλα, φονευθέντος στη μάχη του Λεβιδίου, έμεινε με 5 ανήλικ απιδιά σε μεγάλη φτώχεια.
Μια ιδιαίτερη περίπτωση.
Ο Γιάννης Χοντρογιάννης από το Μάζι των Καλαβρύτων, από τους πρώτους που ξεκίνησαν το ντουφέκι κατά των Τούρκων στην επαρχία αυτή υπό τους Πετιμεζαίους και τον Ασημάκη Ζαΐμη, κυνηγήθηκε ανελέητα στα δικαστήρια ως ληστής και πέθανε στο Μπούρτζι το 1830. Είχε 7 παιδιά, 6 αγόρια και μια κόρη τη Βασιλική που ήταν και η μεγαλύτερη. Όταν πέθανε ο πατέρας της, βρήκε την ευκαιρία ο παλιός κλέφτης και ύστερα μικροκοτζαμπάσης Σωτήρης Παπαδέας από το Μάζι και «προσέβαλε την Βασιλική». Όταν τα αγόρια μεγάλωσαν θέλησαν να εκδικηθούν τον Παπαδέα. Τα τρία αδέλφια, ο Λιάκος, ο Αντρούτσος και ο Γιώργης έγιναν ληστές. Ήσαν από τους ωραιότερους άνδρες του καιρού τους. Ο θρύλος έλεγε ότι ήσαν νεραϊδογεννημένοι…. Όλοι έφτιαξαν ομάδα με αρχηγό το Λιάκο, που το 1835 ήταν ο φόβος και τρόμος στο Μωριά…. Μεταξύ άλλων ο Τάκης Γιαννακόπουλος στην Επετηρίδα των Καλαβρύτων 1971, σελ. 168-173 αναφέρει περί αυτών. Συνελήφθησαν στις 15.1.1836 για τη ληστεία στο σπίτι του Αιγιώτη Μεσηνέζη, φυλακίστηκαν αλλά απέδρασαν και τον Οκτώβρη του 1836 τους ξανάπιασαν, τους πήγαν στ’ Ανάπλι, τους καταδίκασαν σε θάνατο και τους εκτέλεσαν στην καρμανιόλα. Η διαδικασία ήταν συνοπτική και η εκτέλεση έγινε 24 ώρες μετά την έκδοση της απόφασης. Η μάνα των Χοντρογιανναίων που είχε μείνει ολομόναχη, όταν έμαθε για την καταδίκη των παιδιών της, ξεκίνησε ξυπόλυτη από το Μάζι και πήγε στην Αθήνα στο Παλάτι και εκεί έπεσε στα πόδια του Όθωνα και της Αμαλίας ζητώντας χάρη για τα παιδιά της, προσπάθεια στην οποία τη βοήθησε, όπως λέγεται, ο παλιός αγωνιστής και μετέπειτα υπασπιστής του Όθωνα, Χατζή – Χρήστος. Ο Όθωνας δεν έδωσε χάρη και έδιωξε τη μάνα των Χοντρογιανναίων. Στο βασιλικό διάταγμα που είχε εκδώσει η κυβέρνηση δινόταν χάρη σε πολλούς αγωνιστές του 1821, αλλά εξαιρούσε τους Χοντρογιανναίους. Ένας θρύλος που υπάρχει στην επαρχία Καλαβρύτων σχετικά με το περιστατικό λέει, ότι ο Όθωνας έδωσε χάρη αλλά μόνο για το μικρό γιο της Χοντρογιάνναινας, το Τάσο. Εκείνη πήρε το διάταγμα, «το φίλησε, το τρύπωσε στον κόρφο της, έβαλε στα πόδια της φτερά…, ήρθε απ’ την Αθήνα στ’ Ανάπλι μέσα σε δύο μερόνυχτα μονάχα! Φανερώθηκε στον Αράπη στο Μπούρτζι, το φημισμένο μπουντρούμι στ’ Ανάπλι, όπου είχαν στημένη την καρμανιόλα αξημέρωτα ακόμη. Ο Παπαδέας μαθαίνοντας τον πηγαιμό της Χοντρογιάνναινας στην Αθήνα, πίεσε τον εισαγγελέα στ’ Ανάπλι ν’ αρχίσει την εκτέλεση πριν την ώρα της. Έτσι την ώρα που μπήκε η Χοντρογιάνναινα στον Αράπη, ο μακελλάρης (δήμιος) είχε πιά κόψει τα κεφάλια των παιδιών της, πριν λίγα λεπτά. Ο θρύλος συνεχίζει, ότι η Χοντρογιάνναινα, καθώς είδε τα κεφάλια των παιδιών της στο χώμα, έβαλε τις φωνές. Και σκύβοντας άδραξε τάχα στα χέρια το κεφάλι του Τάσου της,….Είδε λένε τα μάτια του ν’ αστράφτουν, να ρίχνουν σπίθες απ’ οργή. Κι η γλώσσα του μέσα στο στόμα του αναδευόταν σαν μαλώνοντας τάχα τη μάνα του για τη λιποψυχιά της. Κι η Χοντρογιάνναινα καταπίνοντας το δάκρυ ξαναγύρισε στο Μάζι…».
Πηγές: Όλα όσα παραπάνω έχουν αναγραφεί, έχουν αντληθεί από το «Ιστορικό Λεξικό της Επαρχίας Καλαβρύτων». Αν οι αναφερόμενες εδώ πηγές τους είναι ελλιπείς, σ’ αυτό υπάρχει η πλήρης αναγραφή των πηγών αυτών.
Γκέρμπεσι ( Προφήτης Ηλίας ) Αχαΐας 